Pogonowski Franciszek Jan, pseud. kapitan Marek (1891–1976), inżynier mechanik, organizator przemysłu zbrojeniowego, oficer Armii Krajowej. Ur. 7 X w Łowiczu, był jednym z siedmiorga dzieci Franciszka, prawnika, i Elżbiety z Zaleskich. W r. 1901 rozpoczął naukę w klasie wstępnej rosyjskiej państwowej I Szkoły Realnej w Warszawie przy ul. Kanonia na Starym Mieście; przerwał ją po strajkach szkolnych i rewolucji 1905 r. na kilka lat. Świadectwo dojrzałości otrzymał w r. 1912 w prywatnej Szkole Realnej Aleksandra M. Skrynnikowa, której świadectwa upoważniały do studiów w wyższych uczelniach Rosji. W r. 1910 P. był współzałożycielem i współorganizatorem, a następnie naczelnikiem organizacji młodzieży gimnazjalnej opartej początkowo o warszawskie XI Gniazdo Sokole i nazwanej później Drużynami Sarmackimi. Organizacja ta, łącząca elementy pracy skautowej (harcerskiej) z wyszkoleniem wojskowym na wzór organizacji strzeleckiej, działała do chwili wybuchu pierwszej wojny światowej. W l. 1912–17 P. odbył studia na wydziale mechanicznym politechniki kijowskiej i uzyskał dyplom inżyniera mechanika. Równocześnie (1915–18) pracował w miejscowej fabryce amunicji (Demievskij Snarjadnyj Zavod) i był kolejno zatrudniony w biurze technicznym, narzędziowni, dziale remontowym i w końcu jako kierownik działu maszyn pomocniczych.

Po powrocie do kraju P. pracował od końca r. 1918 do stycznia 1920 w Państwowym Urzędzie Węglowym w Sosnowcu jako kontroler, a od lutego do września 1920 – w Min. Spraw Wojskowych jako referent techniczny w Sekcji Amunicji Departamentu Artylerii. Następnie był współorganizatorem i wicedyrektorem Wojskowej Wytwórni Zapalników Artyleryjskich w Warszawie. W lipcu 1925 objął kierownictwo Wydziału Zapalników w Wytwórni Amunicji w Skarżysku-Kamiennej, a w r. 1928 zorganizował tamże Wydział inspekcji i został jego kierownikiem. Zadaniem tego Wydziału było dokonywanie odbioru technicznego całej produkcji i zdawanie jej rzeczoznawcom wojskowym. Potem zorganizował P. Biuro Studiów w tych zakładach i został jego szefem. W ramach obowiązków służbowych odbył liczne podróże do Francji, Szwajcarii i Niemiec oraz Grecji, Jugosławii i Rumunii w sprawach importu maszyn i narzędzi bądź eksportu gotowych wyrobów. W czerwcu 1939 oddelegowany został do Paryża jako kierownik Biura Państwowych Wytwórni Uzbrojenia, a wkrótce mianowany przewodniczącym Komisji Odbioru Maszyn dla Polski przy attachacie wojskowym Ambasady RP w Paryżu. W krytycznym okresie poprzedzającym wybuch wojny dwukrotnie, 15 i 25 VIII, przejeżdżał przez Niemcy, odbywając podróż do Warszawy i z powrotem. W dniu 10 IX t. r. został odkomenderowany do Polski, dokąd dotarł 16 IX przekraczając granicę w Zaleszczykach. W dn. 14 X t.r. dotarł do Warszawy, a następnie zamieszkał w osiedlu Zielonki koło Babic. Do końca 1940 r. utrzymywał się z wyprzedaży rzeczy i uprawy gospodarstwa ogrodniczego. W początku 1941 r. rozpoczął pracę w Zakładach Przemysłowo-Handlowych «Władysław Paschalski» w Warszawie jako kierownik ruchu.

Wiosną t. r., wprowadzony przez ppłka Jana Szypowskiego, pseud. Leśnik, szefa służby uzbrojenia w Komendzie Głównej (KG) Związku Walki Zbrojnej (ZWZ), krypt. «Leśnictwo», P. wstąpił do ZWZ, stając się doradcą i rzeczoznawcą «Leśnictwa». Następnie zorganizował produkcję w warunkach konspiracyjnych materiałów wybuchowych, spłonek, granatów i wreszcie samej broni. Potem koordynował współdziałania między Szefostwem Uzbrojenia a powstałym w r. 1942 Wydziałem Produkcji KG Armii Krajowej (AK), krypt. «Cieśle», «Drewno». W r. 1944 zorganizował P. m. in. w Warszawie produkcję pocisków 9 mm do pistoletów. W okresie powstania warszawskiego 1944 r. Szefostwo Uzbrojenia rozwinęło się ze wszystkimi swymi jednostkami i służbami w zgrupowanie bojowe «Leśnik» walczące na Woli, Starym Mieście (obrona Państwowej Wytwórni Papierów Wartościowych). Po upadku Starówki pozostałości zgrupowania przeszły kanałami do Śródmieścia. P. dzielił szlak bojowy i losy zgrupowania «Leśnik», organizując na miarę istniejących możliwości wytwórnie amunicji i środków wybuchowych. U schyłku powstania mianowany został kapitanem czasu wojny AK. Po upadku powstania znalazł się z ludnością cywilną w obozie w Pruszkowie, a następnie został wywieziony na roboty do Niemiec. Do kraju powrócił zaraz po wojnie. Od 15 VIII 1945 do 1 IX 1946 był dyrektorem Delegatury Centralnego Zarządu Przemysłu Zbrojeniowego na Dolny Śląsk z siedzibą w Jeleniej Górze. Po jej rozwiązaniu został kierownikiem technicznym Warszawskiej Spółki Elektrotechnicznej aż do jej likwidacji w czerwcu 1948. Od 1 XII 1948 do 31 V 1949 pracował jako radca kontraktowy w Wydziale Technicznym Dep. Portów Min. Żeglugi. Następnie był starszym inspektorem w Przedsiębiorstwie Budowy Pieców Przemysłowych oraz starszym projektantem w Biurze Projektów «Drobprojekt» w Warszawie.

Po przejściu na emeryturę z dn. 1 X 1957 P. zajął się opracowywaniem wspomnień, z których ogłosił Historie stu pocisków („Przegl. Techn.” 1966 nr 16 i 17) oraz książkę Podziemna zbrojownia (W. 1975), nagrodzoną dyplomem Tow. Miłośników Historii, Tow. Przyjaciół Warszawy i Wydziału Kultury Urzędu Miasta Stołecznego Warszawy. W maszynopisach, znajdujących się w Bibliotece Narodowej, Muzeum Techniki i Wojskowym Instytucie Historycznym w Warszawie, pozostawił: Wspomnienia z Ukrainy, Podola i Wołynia, Historia fabryki amunicji w Skarżysku-Kamiennej, Przemysł amunicyjny w Polsce w okresie międzywojennym, Drużyny Sarmackie oraz wspomnienia z wędrówek wodniackich: Włóczęga wodna i Tam za zakrętem (P. uprawiał z zapałem kajakarstwo i żeglarstwo), wreszcie powieść fantastyczno-naukową dla młodzieży – Skarby Amazonii. Zmarł 29 V 1976 w Zielonkach i pochowany został na cmentarzu parafialnym w Babicach Starych koło Warszawy. Był odznaczony m. in.: Medalem X-lecia Odzyskania Niepodległości, Krzyżem Walecznych i Złotym Krzyżem Zasługi.

P. był dwukrotnie żonaty: od r. 1919 z Wandą z Krajewskich (1897–1930), artystką malarką; po raz drugi ożenił się w r. 1931 z Lucyną z Garbaczów, w latach okupacji również żołnierzem AK. W pierwszym małżeństwie miał syna Andrzeja Wiesława pseud. Erg (1924–1944), studenta architektury tajnej Politechniki Warszawskiej, zatrudnionego przez ojca w konspiracyjnej wytwórni pocisków; był on członkiem niezidentyfikowanego oddziału bojowego. Aresztowany na ulicy 19 VII 1944, został najprawdopodobniej rozstrzelany w ruinach getta 30 VII t.r. W drugim małżeństwie P. miał córkę Wandę (1933–1941) i syna Marka (ur. 1938), inżyniera mechanika.

Brat P-ego Mieczysław (1880–1947) był fizykiem, dyrektorem gimnazjów w Sosnowcu, Mławie, Łomży i Raciążu, drugi brat Zdzisław (1883–1960) chemikiem, a trzeci Bolesław (1893–1954) oficerem intendentury, w stopniu majora szefem służby pieniężnej II Korpusu Polskiego we Włoszech.

Fot. w Materiałach Red. PSB; – Czerniewski K., O prawdę historyczną w publikacjach o konspiracyjnej produkcji broni w okresie okupacji, „Kwart. Hist.” 1979 nr 2 s. 385–404; – Pogonowski J., Pogonowscy z Pogonowa, Lw. 1928 s. 29, 30; – Nekrologi z r. 1976: „Tyg. Powsz.” nr 33; „Życie Warszawy” nr 129; – Arch. Min. Handlu Zagranicznego i Gosp. Morskiej: Akta osobowe P-ego nr 674; CAW: 52/62/53 k. 59 – Rozkaz nr 24 Grupy „Północ” z dn. 5 IX 1944; – Notatka o F. P-m, napisana przez Jerzego Pogonowskiego, w Materiałach Red. PSB; – Informacje żony Lucyny Pogonowskiej.

Marek Getter